Bardzo ważnym problemem jest wprowadzenie produktu regionalnego oraz tradycyjnego do obrotu na rynku. Taką niekorzystną sytuacje potwierdzają badania wśród producentów. Często powstaje błędne koło, polegające na tym, że produkt nie jest zarejestrowany oraz ewentualnie chroniony, ponieważ nie znajduje się w obrocie z powodu nie spełnienia określonych przepisów higieniczno–sanitarnych, czy weterynaryjnych, a gdy nie jest w obrocie, nie ma możliwości wystąpienia o ewentualne odstępstwa [M. Rzytki, Sprzedać produkt tradycyjny, [w:] O produktach tradycyjnych i regionalnych. Możliwości a polskie realia, pod red. M. Gąsiorowskiego, Warszawa 2005, str. 326].
Najbardziej natomiast odpowiadającą wymogom obrotu prawnego definicję obejmującą swoim zakresem rozpatrywane produkty zawiera ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia . Zgodnie z art. 3 ust. 3 pkt 60 tej ustawy określenie „żywność tradycyjna”, to produkty rolne i środki spożywcze, których nazwy są zarejestrowane zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) nr 509/2006 z dnia 20 marca 2006 r. w sprawie produktów rolnych i środków spożywczych będących gwarantowanymi tradycyjnymi specjalnościami lub rozporządzeniem Rady (WE) nr 510/2006 z dnia 20 marca 2006 r. w sprawie ochrony oznaczeń geograficznych i nazw pochodzenia produktów rolnych i środków spożywczych. Pojęcie żywności tradycyjnej odnosi się również do wniosków o rejestrację, które zostały wysłane do Komisji Europejskiej zgodnie z przepisami ustawy z dnia 17 grudnia 2004 r. o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeń produktów rolnych i środków spożywczych oraz o produktach tradycyjnych. Pojęcie to może także obejmować wyroby umieszczone na Liście Produktów Tradycyjnych prowadzonej przez ministra właściwego do spraw rynków rolnych.
Powyższa definicja związana jest zatem przede wszystkim z problematyką dotyczącą możliwości ubiegania się o odstępstwa weterynaryjne i sanitarne dla produktów tradycyjnych oraz regionalnych. Aktualnie stworzenie możliwości ubiegania się o tego typu odstępstwa przy produkcji tradycyjnej żywności istnieje przede wszystkim na podstawie art. 69 ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia. Minister właściwy do spraw zdrowia w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw rolnictwa może określić, w drodze rozporządzenia, wymagania higieniczne w zakładach stosujących tradycyjne metody produkcji lub obrotu żywnością, w celu umożliwienia stosowania tych metod oraz zakładach zlokalizowanych w regionach szczególnych ze względu na położenie geograficzne, w celu uwzględnienia potrzeb tych zakładów. Minister właściwy do spraw zdrowia oraz minister właściwy do spraw rolnictwa, każdy w zakresie swojego działania, działając w porozumieniu, mogą określić, w drodze rozporządzenia, ogólne odstępstwa od określonych wymagań higienicznych (m.in.: określonych w rozdziale II pkt 1 i rozdziale V pkt 1 załącznika II do rozporządzenia nr 852/20041 w zakładach produkujących żywność tradycyjną w zakresie określonym w art. 7 ust. 2 rozporządzenia Komisji (WE) nr 2074/20052), mając na względzie umożliwienie zakładom stosowania tradycyjnych metod produkcji oraz zapewnienie bezpieczeństwa żywności. Natomiast odpowiedni państwowy powiatowy inspektor sanitarny oraz powiatowy lekarz weterynarii, są organami właściwymi do wydawania decyzji przyznających indywidualne odstępstwa od ściśle określonych wymagań higienicznych przede wszystkim zakładom produkującym żywność tradycyjną, jeżeli są spełniane przez nie powyższe wymagania. O przyznanych indywidualnych odstępstwach są powiadamiani, odpowiednio, Główny Inspektor Sanitarny albo Główny Lekarz Weterynarii. Minister właściwy do spraw zdrowia oraz minister właściwy do spraw rolnictwa, analogicznie także Główny Inspektor Sanitarny oraz Główny Lekarz Weterynarii każdy w zakresie swoich kompetencji, powiadamiają także Komisję Europejską oraz pozostałe państwa członkowskie Unii Europejskiej o przyznanych odstępstwach.
Jak do tej pory Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi wydał rozporządzenie z dnia 12 października 2004 r. w sprawie określonych wymagań weterynaryjnych przy produkcji i dla produktów mlecznych o tradycyjnych charakterze3 . Określa ono wymagania weterynaryjne przy produkcji Redykołki, Bryndzy, Oscypka, Buncu oraz Żętycy. Istnieją w polskim prawie określone odstępstwa od wymagań weterynaryjnych odnośnie pewnych kategorii oraz ilości produktów wprowadzanych na rynek na określonym obszarze na podstawie art. 12 ustawy z dnia 16 grudnia 2005 r. o produktach pochodzenia zwierzęcego4. Dotyczy to produktów pochodzenia zwierzęcego, które mogą być przeznaczone do sprzedaży bezpośredniej.
Definicja sprzedaży bezpośredniej obejmuje z kolei bezpośrednie dostawy, dokonywane przez producenta w małych ilościach surowców do konsumenta końcowego lub lokalnego zakładu detalicznego bezpośrednio zaopatrującego konsumenta końcowego. Definicja ta zawiera w sobie także tego typu bezpośrednie dostawy dokonywane przez producenta w małych ilościach mięsa z drobiu lub zajęczaków poddanych ubojowi w gospodarstwie rolnym do konsumenta końcowego lub lokalnego zakładu detalicznego, który bezpośrednio dostarcza przedmiotowe mięso w formie mięsa świeżego konsumentowi końcowemu. Przedstawiana definicja sprzedaży bezpośredniej obejmuje również myśliwych, którzy dostarczają małe ilości zwierzyny łownej lub mięsa zwierząt łownych bezpośrednio do konsumenta końcowego lub lokalnego zakładu detalicznego bezpośrednio zaopatrującego konsumenta końcowego.
Ochrona jakości żywności tradycyjnej wobec świadomości wśród konsumentów.
Innym istotnym problemem jest niska świadomość konsumentów żywności tradycyjnej. Dlatego też, zdaniem MRiRW działania powinny głównie iść w kierunku zwiększenie tej świadomości. Z przeprowadzonych badań wynika, że przeważnie źródłem informacji o możliwości rejestracji produktu dla producentów był samorząd terytorialny lub organizacje pozarządowe. Z kolei tradycyjne produkty żywnościowe są najczęściej sprzedawane bezpośrednio konsumentom w pobliżu miejsca ich wytwarzania, co powinno siłą rzeczy zwiększać faktyczną świadomość konsumentów.
Ważną rolę w stosunku do wymienionego zagadnienia pełni także problematyka pojęcia jakości. Do tego pojęcia nawiązuje m.in. art. 357 KC odwołujący się do świadczenia rzeczy średniej jakości oraz art. 577 KC wskazujący na gwarancję co do jakości rzeczy sprzedanej. W piśmiennictwie5 zwraca się uwagę na wyraźne rozróżnienie regulacji prawnych zapewniających jakość zdrowotną produktów rolnych (łącznie z ich bezpieczeństwem i jakością handlową) od regulacji odnoszących się do jakości szczególnej produktu charakteryzujących się cechami dodatkowymi ponad jakość zdrowotną. Produkty regionalne i tradycyjne charakteryzują się zarówno jakością szczególną jak i zdrowotną. W podanych zakresie bezpieczeństwa produktów należy natomiast rozróżnić: pojęcie tzw. „food safety” rozumianego jako bezpieczeństwa produktów żywnościowych, pojęcie tzw. „food security” – w rozumieniu bezpieczeństwa dostaw produktów rolnych oraz tzw. „food quality”, czyli standaryzację produktu żywnościowego [I. Ozimek, Bezpieczeństwo żywności w aspekcie ochrony konsumenta w Polsce, Warszawa 2006, str. 63.]. W stosunku do ochrony prawnej nastawionej na konsumentów największą rolę ma pierwsze z wymienionych pojęć.
Na uwagę zasługuje fakt, że pojęcie jakości jest różnie rozumiane w poszczególnych państwach. W Europie rozbieżność widoczne są pomiędzy państwami leżącymi na północy kontynentu postrzegających jakość przez wymagania i standardy bezpieczeństwa zdrowej żywności (np. Anglia, Szwecja), a jego południem (np. Włochy, Hiszpania) gdzie jakość to wyjątkowa i unikalna specyfika produktu gwarantowana jego pochodzeniem [J. Jasiński, Wyróżnienie produktów regionalnych na rynku i wynikające z tego korzyści, [w:] O produktach tradycyjnych i regionalnych. Możliwości a polskie realia, pod. red. M. Gąsiorowskiego, Warszawa 2005, str. 284]. Natomiast w krajach pełniących rolę rzecznika wolnej konkurencji w skali globalnej (zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Australii) ogólne postrzeganie jakości jest przeciwne poglądowi reprezentowanemu przez większość państw europejskich oraz odnosi się ono przede wszystkim do wypracowania własnej marki produktu, w tym jego innowacyjności na wolnym rynku bez przeszkód prawnych w tym zakresie6.
Na świadomość konsumentów odnośnie jakości produktów regionalnych i tradycyjnych wpływa także zakres informacji im przekazywany przez producentów. Prawną regulacją, którą nie można pominąć w tym zakresie są wytyczne zamieszczone w Białej Księdze Komisji WE7 wskazujące, że konsumenci powinni otrzymywać taką informację o produktach spożywczych, aby mogli dokonywać świadomego wyboru w szerokiej ofercie rynkowej. Podkreśla się, że przepisy w dziedzinie znakowania powinny przede wszystkim gwarantować, że konsumenci otrzymują informacje o składzie, warunkach przechowywania, sposobie użycia i innych cechach, które decydują o wyborze produktu [A. Oleszko, Prawo żywnościowe wspólnotowego rynku rolnego, Kraków 2006, str. 53 i n.].
Procedura wspólnotowa w zakresie znakowania (etykietowania), prezentacji oraz reklamy środków spożywczych przewidziana jest dyrektywą nr 2000/13/WE8. Procedura ta istotna dla zwiększenia świadomości konsumentów odnośnie tradycyjnej żywności, przyjęta jest w drodze decyzji Wspólnoty, jeżeli państwo członkowskie zamierza przyjąć nowe ustawodawstwo. W celu ułatwienia handlu między państwami członkowskimi, na etapach poprzedzających sprzedaż konsumentowi końcowemu, na zewnętrznym opakowaniu powinny być umieszczone jedynie informacje dotyczące podstawowych składników [A. Patkowska, Znakowanie żywności, [w:] Prawo żywnościowe Unii Europejskiej, pod red. E. Noteckiej i M. Obiedzińskiego, Warszawa 2002, str. 33]. Natomiast niektóre obowiązkowe dane szczegółowe, które muszą znajdować na paczkowanym środku spożywczym, powinny znajdować się tylko w odnoszących się do nich dokumentach handlowych.
Charakteryzujące się specyficznymi cechami lub wymaganiami jakości handlowej artykuły rolno – spożywcze mogą być oznaczone także znakiem jakości. Dotyczy to w szczególności sposobu produkcji, składu, właściwości organoleptycznych zgodnie z art. 2 pkt 2 dyrektywy 84/450/EWG9. Zwraca się uwagę w powyższej regulacji, że reklama wprowadzająca w błąd, to reklama, która w jakikolwiek sposób, włącznie z jej wyglądem, wprowadza lub może wprowadzić w błąd osoby, włącznie z jej wyglądem, lub do których dociera i może wpływać na działalność gospodarczą tych osób lub szkodzić konkurentowi. Z kolei reklama „oszukańcza” przez wprowadzenie w błąd osoby, do której jest kierowana, narusza przede wszystkim jej interes ekonomiczny oraz zakłóca funkcjonowanie wspólnego rynku. Regulacja dyrektywy 84/450/EWG chroni osoby prowadzące działalność przemysłową, handlową, rzemieślniczą, wykonujących wolne zawody oraz interes ogólny przed nieuczciwością. Istotne znaczenie ma powstałe na podstawie reklamy wyobrażenie nie zgodne ze stanem rzeczywistym. Decydujące jest tutaj wyobrażenie adresatów reklamy, a nie opinie reklamujących czy agencji reklamowych [O produktach tradycyjnych i regionalnych. Możliwości a polskie realia, pod red. M. Gąsiorowskiego, str. 70 i n.].
Z przedstawionych rozważań wynika, że wciąż istnieją utrudnienia dla żywności tradycyjnej w uzyskaniu odstępstw od rygorystycznych wymogów sanitarnych oraz weterynaryjnych. Podobna sytuacja występuje w przypadku świadomości konsumentów związana z tego typu żywnością, która wymaga zdecydowanej poprawy. We wcześniejszych latach nie usunięto także wszystkich barier utrudniających rozwój obszarów wiejskich. Poprawę sytuacji zapowiada zdecydowany wzrost zainteresowania producentów produktami umieszczanymi na Liście Produktów Tradycyjnych. W najbliższym czasie nastąpią także pierwsze publikacje polskich tradycyjnych produktów żywnościowych w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich10. Przewidziano także działania związane z żywnością tradycyjną w ramach Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich. Wśród producentów żywności tradycyjnej również dominuje głównie nastawienie na zwiększanie w przyszłości w ramach własnej działalności sprzedaży oraz produkcji żywności tradycyjnej, w tym przede wszystkim poprawę jej marketingu.
1 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 852/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych
2 Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2074/2005 z dnia 5 grudnia 2005 r. ustanawiające środki wykonawcze w odniesieniu do niektórych produktów objętych rozporządzeniem (WE) nr 853/2004 i do organizacji urzędowych kontroli na mocy rozporządzeń (WE) nr 854/2004 oraz (WE) nr 882/2004, ustanawiające odstępstwa od rozporządzenia (WE) nr 852/2004 i zmieniające rozporządzenia (WE) nr 853/2004 oraz (WE)
nr 854/2004
3 Dz. U. z 2004 r., Nr 236, poz. 2368.
4 Dz. U. z 2006 r., Nr 17, poz. 127
5 K. Leśkiewicz „Z prawnej problematyki jakości produktów rolnych.”, [w:] „Przegląd prawa rolnego”, pod red. R. Budzionowskiego, Nr 1/2006, str. 63.
6 A. Szymecka „Ochrona oznaczeń geograficznych w WTO jako przedmiot konfliktu pomiędzy starym światem a nowym światem”, Wspólnoty Europejskie, Nr 5 (162) 2005 r., str. 32.
7 Biała Księga o Bezpieczeństwie Żywności przyjęta przez Komisję w dniu 12 stycznia. 2000 r.
8 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2000/13/WE z dnia 20 marca 2000 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do etykietowania, prezentacji i reklamy środków spożywczych, Dz. U. L 109 z 6.5.2002 r., str. 29
9 Dyrektywa Rady nr 84/450/EWG z dnia 10 września 1984 r. w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich dotyczących reklamy wprowadzającej w błąd.
10 J. Jasiński, M. Rzutki Rynek produktów regionalnych i tradycyjnych, Biuletyn Informacyjny ARR, Nr 1 (187) 2007 r., str. 33 i n.
Autor jest radcą prawnym
Mateusz Kupracz